Տեր Արարատ քահանա Պողոսյանը «Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու և ՀՀ իշխանության լարվածությունը․ հիմնապատճառներ, պատասխանատվություն և կեղծ միջնորդական առաքելություն» վերտառությամբ հոդված է ներկայացրել։

«2020 թ․ 44-օրյա աղետաբեր պատերազմից հետո Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու և ՀՀ իշխանության հարաբերություններում աստիճանաբար լարվածություն առաջացավ։ Պատերազմից հետո պետական կառավարման համակարգի բոլոր ուղղություններում ի հայտ եկած ճգնաժամային գործընթացներն ուղեկցվեցին նաև Եկեղեցու դիրքորոշման նկատմամբ քաղաքական իշխանության բացահայտ քամահրանքով և անհանդուրժողականությամբ։

Նախ՝ առանց մասնագիտական և հանրային հիմնավոր քննարկումների՝ իշխանությունը հանրակրթական ծրագրերից ջնջեց «Հայոց Եկեղեցու պատմություն» առարկան՝ փաստորեն արգելելով այդ դասընթացը։ Միաժամանակ առաջ քաշվեցին Ս․ Էջմիածնի ֆինանսական գործունեության վերաբերյալ չհիմնավորված մեղադրանքներ՝ փորձելով հասարակությանը համոզել, թե իբր Մայր Աթոռը խուսափում է հարկային պարտավորություններից։ Դա հանրային շահ չհետապնդող և քաղաքական մանիպուլյացիայով գործադրվող միջոց էր՝ թուլացնելու Եկեղեցու հեղինակությունն ու հանրային բարձր վստահությունը։

2023 թ․ Արցախի ամբողջական կորուստը, արցախահայության բռնագաղթն ու ՀՀ վարչապետի և իշխող քաղաքական թիմի՝ միջազգային մակարդակով Արցախն Ադրբեջանի մաս ճանաչելու դիրքորոշումն առավել սրեցին Եկեղեցի-իշխանություն հարաբերությունները։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինն իր բարձրագույն ժողովների հայտարարություններով բազմիցս զգուշացրել է, որ կառավարության արտաքին և ներքին ընթացիկ քաղաքականության միտումները հակընդդեմ են ազգային շահերին՝ հորդորելով իշխանությանը դրսևորել սթափություն և ողջախոհություն։ Սակայն իշխանությունն այդ քննադատություններին և հորդորներին վերաբերվել է ոչ թե քաղաքական ու բարոյական ինքնաքննությամբ, այլ՝ Եկեղեցու կազմաքանդման և հոգևորականության՝ մասնավորապես բարձրաստիճան եկեղեցականների նկատմամբ բռնաճնշումներով։

Այս տարիներին իշխանությունների վարած քաղաքականությունը՝ Սահմանադրության և պետական օրենքների կոպիտ ոտնահարմամբ ու խախտմամբ, համակարգային ճնշումների միտումնավոր կիրառմամբ, նպատակաուղղված էր մեկ առաջնային խնդրի՝ լռեցնելու Եկեղեցու արդար ձայնը և արգելափակելու նրա ներգրավվածությունը համազգային հիմնախնդիրների լուծման գործընթացներում։ Եկեղեցի-իշխանություն խնդիրը երբեք անձնական չի եղել․ այն ռազմավարական է, և իշխանությունը, սեփական քաղաքական թերացումները, ձախողումներն ու պարտությունները քողարկելու համար, թիրախավորում է Եկեղեցին՝ որպես հակապետական և ընդդիմադիր կենտրոն։

Այս համապատկերին ի հայտ եկան նաև ինքնահռչակ և ինքնակոչ «միջնորդներ» ու «հաշտարարներ», այդ թվում նաև եկեղեցականներ, որոնք, օգտվելով ստեղծված ճգնաժամային իրավիճակից, ինքնաներկայացան որպես երկխոսության ջատագով։ Իրականում, ըստ ժողովրդական արձագանքների, հայության մեջ նրանք չունեն բավարար ո՛չ հեղինակություն, ո՛չ վստահություն և ո՛չ հանրային ու համազգային հենք՝ նման պատասխանատու գործառույթ ստանձնելու։ Նրանց առաջարկած «երկխոսության մոդելը» հիմնված է միակողմանի պահանջի վրա. Եկեղեցին պետք է զիջի, իսկ իշխանությունը՝ ոչ։ Դա ոչ թե երկխոսություն, այլ քաղաքական կապիտուլյացիայի ուրվական է, որը որևէ աղերս չունի միջազգային միջնորդական փորձի կամ հանրային ճգնաժամերի հաղթահարման սկզբունքների հետ։

Եթե այդ անձինք իսկապես առաջնորդվեին պետական և ազգային շահով, ապա իրենց առաջին և հիմնական պահանջը պետք է ուղղված լիներ այն կողմին, որն իրականում ստեղծել է լարվածությունը, այն է՝ ՀՀ իշխանությանը և վարչապետին։ Քանի դեռ այսօրվա պետական քաղաքականությունն ստեղծում է բախում, իսկ իշխանությունը՝ սահմանում երկխոսության նախապայմաններ, անհնար է ակնկալել արդար և հավասարակշիռ հանգուցալուծում։ Եթե պետք է առաջադրվի «զիջման» պահանջ, այն առաջնահերթ պետք է հասցեագրվի քաղաքական իշխանությանը, ոչ թե Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին, որը վերջին հինգ տարիներին մշտապես հանդես է եկել համախմբման, ազգային և պետական շահի գերակայության և քաղաքական սթափության կոչերով։ Ցավալին այն է, որ նաև որոշ եկեղեցականներ շրջանառում են «երկուստեք մեղավորության» վտանգավոր թեզը՝ իբր թե իշխանությունն ու Եկեղեցին «երկուսն էլ սխալվել են»։ Սա քաղաքական օրակարգի կրկնություն է, որն ուղղված է մեկ նպատակի՝ մեղմել իշխանության պատասխանատվության չափը։ Իսկ քաղաքական շահերով առաջնորդվող «միջնորդներն» ու ինքնակոչ ու կամակատար «հաշտարարները» ամեն ինչ անում են, որ պարտադրվի լռեցված, աչք փակած, իշխանության կամքին հնազանդվող Եկեղեցու մոդելը։ Սակայն Եկեղեցին նման օրինակ երբևիցե չի ունեցել իր պատմության ընթացքում և չի էլ կարող ունենալ, քանզի իր բնույթով ծառայում է Աստծուն, ժողովրդին ու հայրենիքին՝ ոչ երբեք քաղաքական իշխանություններին։ Այդ իսկ պատճառով, եթե մեկը պատրաստ է «զեղչել» Կաթողիկոսի անունը «հանուն երկխոսության»՝ նա վաղը պատրաստ կլինի զեղչել նաև Հայաստանի շահը՝ հանուն տարածաշրջանային պարտադրանքների։

Ուստի իրականում՝

Եկեղեցին երբևէ չի դադարացրել երկխոսությունը, այլ իշխանությունն է կտրականապես հրաժարվել լսել ազգային շահը ներկայացնող որևէ ձայն․

Եկեղեցին չի սրել հարաբերությունները, այլ իշխանությունն է Եկեղեցուն հարվածել ամեն փուլում՝ կրթական ծրագրերից սկսած մինչև իշխանական քարոզչական մեքենայի միջոցով իրականացվող ստահոդ արշավները․

Եկեղեցին ամենևին պատասխանատու չէ պատերազմում կրած աղետալի պարտության, Արցախի զիջման և պետականության թուլացման համար, այլ՝ իշխանությունը։

Ուստի «երկխոսության» կոչերը միակողմանի են, եթե չեն բովանդակում գլխավոր և օբյեկտիվ պահանջը՝ կառավարության կողմից արված սխալների ընդունում և պատասխանատվություն։ Անարդար է ակնկալել, որ երկխոսությունը պիտի սկսվի ոչ թե ճգնաժամ ստեղծած կողմից, այլ այն հաստատությունից, որը բարձրաձայնել է այդ ճգնաժամի մասին։

Ամփոփելով՝ վերստին հաստատենք, որ Եկեղեցու և իշխանության լարված հարաբերությունները չեն կարող հաղթահարվել կեղծ միջնորդությամբ կամ Եկեղեցու նկատմամբ բռնաճնշումներով։ Հաշտեցում կարող է լինել միայն այն դեպքում, երբ իշխանությունը վերանայի իր քաղաքական ուղեգիծը, հարգի ազգային ինստիտուտների ինքնուրույնությունն ու հեղինակությունը, վերադառնա իրավական և ազգային շահերով առաջնորդվող պետական արժանապատիվ գործելակերպի։Երկխոսությունն ի սկզբանե տապալված է ոչ միայն Եկեղեցու՝ ազգային գոյաբանության արժեքահեն ռազմավարության անսակարկ ու անբեկանելի սկզբունքով, այլ նաև Եկեղեցուն պարտադրվող նախապայմանով՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահընկեցությամբ։ Հարց է՝ ինչո՞ւ պետք է գահից հեռանա ազգընտիր՝ աշխարհասփյուռ շուրջ 10 միլիոն հայության Հայրապետը և ոչ թե Հայաստանի՝ շուրջ 688,761 քաղաքացու թեթև ձեռքով իշխանության հասած վարչապետը, որի գործունեության հետևանքը միայն ու միայն համազգային ծանր, անդառնալի կորուստներն են, անընդհատական անուղղելի սխալներն ու անկումները։

Իսկ ժողովրդի գնահատմամբ հակաեկեղեցական, ապազգային ու հայրենադավ արշավին միացած «առաքյալների» վարքը բացահայտեց նրանց՝ տարիներով քողարկված ինքնությունը, որը հանրությունը որակեց որպես բրուտոսյան դավաճանություն, հոգևորականին և հայ տղամարդուն անվայել անպատվախնդրություն, փոքրոգություն ու փարիսեցիություն, եսակենտրոն պատեհապաշտություն, իսկ ոմանց դեպքում՝ ամենայն գնով կաթողիկոսական գահին տիրանալու ախտավորություն։

Իսկ նրանք, որոնք պնդում են, թե Սուրբ Պատարագի ընթացքում Կաթողիկոսի անվան զեղչումը «աննշան» հարց է, և Հայոց Հայրապետի անունը չհիշատակելը կարելի է պարզապես «նկատողությամբ» անցկացնել, կա՛մ խեղաթյուրում են հարցի էությունը, կա՛մ փորձում թաքցնել այդ արարքի իրական ծանրությունը։ Սուրբ Պատարագից Կաթողիկոսի անվան զեղչումը ոչ թե տեխնիկական դրվագ է, այլ՝

ա․ Հայ Եկեղեցու միասնականության դեմ ուղղված գործուն քայլ,

բ․ քաղաքական շահին ենթարկված աշխարհիկ ցանկությունների սպասարկում,

գ․ ազգային ինքնության վերջին պաշտպանական հիմնասյան քանդման ակնհայտ դրսևորում։

Ով այսօր պատրաստ է «անվնաս» համարել հակաեկեղեցական վերոնշյալ քայլը, նա վաղը նույն հեշտությամբ կարող է քննարկելի համարել ազգային ու պետական շահի զիջումը հանուն Ադրբեջանի և Թուրքիայի պահանջների։ Չի կարելի անտեսել պարզ փաստը․ այդ զեղչումն իրականացվել է ոչ թե եկեղեցական «սխալի» հետևանքով, այլ՝ իշխանական պատվերով ձևավորված քաղաքական մթնոլորտի պատճառով։ Հետևաբար՝ անթույլատրելի է այն մտայնությունը, թե նման քայլը կարելի է ներկայացնել որպես «պարզ միջադեպ»։ Որևէ եկեղեցականի նման անընդունելի պահվածքը Սուրբ Պատարագին քաղաքական ուղերձ է, որի թաքցնելու և մանիպուլացնելու փորձերը պարզապես վիրավորում են հավատացյալ ժողովրդի նվիրական զգացումները։

Հ․Գ․

Պատասխան այն պնդումներին, թե Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, պահպանելով իր կոչումները, պետք է «գնա հանգստի»։

Որոշ շրջանակներ դավադրաբար շրջանառության մեջ են դնում այն կեղծ տեսակետը, թե իբր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, պահպանելով իր բոլոր կոչումները, պետք է «գնա հանգստի»։ Այս մոտեցումը ոչ միայն չի բխում Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու կանոնական իրավունքից, այլ նաև հակասում է Հայոց կաթողիկոսների պատմական առաքելության արդեն փորձված և հաստատված ավանդությանը։

Պատմությունը վկայում է, որ ծանրագույն ճնշումների, օտար լծի և քաղաքական հալածանքների ժամանակ երբևէ Հայոց որևէ կաթողիկոս չի թողել գահը՝ «հանգստի» գնալու պատրվակով։ Եթե այդպես վարվեին, մեր Եկեղեցին կկորցներ իր գոյության հիմնասյուներից մեկը։ Սակայն մեր հայրապետները մնացել են իրենց դիրքում՝ պաշտպանելով ազգային ու հոգևոր շահը՝ նույնիսկ սեփական կյանքի գնով։

Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում կաթողիկոսի հոգևոր ծառայությունը ցմահ է, և դա հիմնավորված է ինչպես տեսական, այնպես և հոգևոր-կանոնական սկզբունքներով.

Կաթողիկոսը ոչ միայն հոգևոր-վարչական ղեկավար է, այլ նաև նվիրապետ, որի կոչումը չի սահմանափակվում ժամկետներով։

Կաթողիկոսի հրաժարականը պահանջելը միայն այն պատճառով, որ նա «երկար է գահակալել», հակասում է եկեղեցական ավանդույթին. դա աշխարհիկ մտածողության հետևանք է, ոչ թե եկեղեցական։

Գահակալության տևողությունն ինքնին պատճառ չէ հրաժարականի, եթե Վեհափառը կարող է կատարել իր ծառայությունը։ Տարիքը կամ պաշտոնավարման տարիների քանակը երբեք հիմք չեն եղել Հայոց Եկեղեցում գահը թողնելու համար։

Օրինակ՝ 20-րդ դարում Գևորգ Ե Սուրենյանցը, Խորեն Ա Մուրադբեկյանը, Գևորգ Զ Չորեքչյանը, Վազգեն Ա Պալճյանը բոլշևիկյան ամենադաժան հալածանքների և անվտանգության անմիջական սպառնալիքների պայմաններում երբևէ չհրաժարվեցին գահից։ Նրանք գիտակցում էին, որ նման քայլը կհամարվեր երկչոտություն և հարված կհասցներ ոչ միայն իրենց անձին, այլ առաջին հերթին՝ Հայոց Եկեղեցու և ժողովրդի անսասանությանը, և նրանք իրենց առաքելությունն իրագործեցին մինչև վերջ։ Եվ ի վերջո, հենց իշխանություններն էին ստիպված փոխել իրենց վերաբերմունքը՝ ընդունելով Եկեղեցու պատմական, բարոյական ու հոգևոր բարձր դիրքը։

Այսինքն՝ Եկեղեցու և պետության միջև երկխոսությունը հաստատվեց ոչ թե Եկեղեցու նվաստացման կամ զիջման հաշվին, այլ պետական իշխանությունների վարքագծի փոփոխությամբ։

Պատմական փաստ է, որ մեր 132 կաթողիկոսներից շատերը գահակալել են երկար տարիներ, հաճախ՝ տասնամյակներով։ Սակայն ոչ ոք չի համարձակվել նրանցից որևէ մեկից հեռացում պահանջել միայն այն պատճառով, որ երկար են գահակալել։

Եթե երկարամյա պաշտոնավարումը պատճառ լիներ, ապա ինչո՞ւ չի պահանջվել օրինակ՝ Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսի (գահակալել է 53 տարի) կամ Վազգեն Ա կաթողիկոսի հրաժարականը (գահակալել է 39 տարի)։

Պատասխանը պարզ է․ խնդիրը ոչ թե «տարիքն» է կամ «տևողությունը», այլ որոշ քաղաքական կամ նրանց կամակատար ուժերի ցանկությունը՝ ճնշում գործադրել Եկեղեցու վրա և նրան ենթարկել իրենց ծրագրերին։

Կաթողիկոսի հրաժարականի պահանջները հիմնավորված չեն ո՛չ ավանդույթով, ո՛չ պատմությամբ, ո՛չ էլ կանոնական իրավունքով։ Հայոց Եկեղեցին քայքայելու, թուլացնելու կամ արտաքին ճնշումներով վերահսկելու՝ դարեր շարունակվող փորձերը միշտ ավարտվել են նույն դրսևորմամբ․ կաթողիկոսը մնում է գահին՝ որպես ազգային ինքնության, հոգևոր կամքի և պետականության գաղափարի կրող։

Այսօր ևս սույն սկզբունքը մնում է անխախտ։ Եվ եթե որոշ մարդիկ ցանկանում են երկխոսություն, ապա պետք է զիջումների պատրաստակամություն առաջին հերթին պահանջեն իրական պատասխանատուից՝ իշխանություններից, ոչ թե Եկեղեցուց»,- նշել է Տեր Արարատը։