Հայաստանում կրիպտոարժույթների գնման ու վաճառքի կանխիկ գործարքների պահանջարկը կտրուկ աճում է։ «UniCrypt» հարթակն այս միտումը արձանագրող առաջատարներից է, միևնույն ժամանակ երևույթը տեղավորվում է համաշխարհային միտումների մեջ։ Ինչու՞ են Հայաստանում և այլ երկրներում մարդիկ ավելի հաճախ նախընտրում կրիպտոյի կանխիկ գործարքներ, ի՞նչ ռիսկեր և առավելություններ են այդտեղ առկա, ինչպե՞ս են արձագանքում կարգավորողները և ինչպե՞ս է սա արտացոլում գլոբալ միտումները:

 

 

Հայաստանի կրիպտո շուկան, թեև դեռ շարունակում է ձևավորվել, վերջին տարիներին ակտիվորեն զարգանում է։ Օրինակ՝ պաշտոնական գնահատականների համաձայն, երկրում կրիպտոարժույթ օգտագործողների թիվը կազմում է բնակչության շուրջ 4.6%-ը և կարող է հասնել 5.7%-ի 2028 թվականին (կողմնացույց՝ շուրջ 171,000 մարդ)։ Կենտրոնական բանկի ներկայացուցիչները ևս փաստում են, որ Հայաստանում թվային արժեքների շրջանառությունը աճում է, ինչը նույնիսկ մտահոգություններ է հարուցում ֆինանսական համակարգի ռիսկերի տեսանկյունից։ Այս աճի մեջ նկատվում է հատկապես կանխիկով կատարվող գործարքների պահանջարկի բարձրացում, երբ մարդիկ կրիպտոարժույթներ են գնում և վաճառում ոչ թե բանկային հաշվարկներով, այլ կանխիկ դրամով։

 

UniCrypt կրիպտո փոխանակման հարթակը (որի գրասենյակները գործում են Երևանում և այլ վայրերում) մատնանշում է, որ վերջին շրջանի ընթացքում նման կանխիկ գործարքների քանակն ու ծավալներն աճել են։ Թեև հստակ վիճակագրություն հանրայնացված չէ, միտումը նկատելի է հենց փոխանակման կետերում. ավելի շատ մարդիկ են դիմում Face-to-face փոխանակումների, գումարը տրամադրում են կանխիկով, իսկ ստանում են Bitcoin, Ethereum, USDT կամ այլ կրիպտոարժույթներ իրենց թվային դրամապանակներում։ «Կրիպտոն կանխիկով» երևույթը նոր չէ, սակայն Հայաստանի պայմաններում այն դարձյալ արդիական է դառնում մի շարք պատճառներով։

 

 

Ֆինանսական անանունություն և գաղտնիություն։ Կանխիկ գործարքներով կրիպտո գնելը թույլ է տալիս պահպանել որոշակի անանունություն։ Շատերը գնահատում են, որ նման դեպքերում կարիք չկա երկար KYC (Know Your Customer) ճանաչման գործընթաց անցնելու։ Բանկային փոխանցումներով կամ բորսաների միջոցով կրիպտո գնելիս հաճախ պահանջվում է անձնագրի տվյալներ, հասցե և այլ անձնական տեղեկություն տրամադրել, իսկ կանխիկ փոխանակումների դեպքում հնարավոր է մնալ համեմատաբար գաղտնի։ Անանունության այս մակարդակը գրավիչ է նրանց համար, ովքեր չեն ցանկանում իրենց կրիպտո գործողությունները երևան բերվեն բանկերի կամ պետական մարմինների կողմից։ Ի դեպ, եվրոպական որոշ երկրներում արդեն արձանագրվել է, որ խոշոր բորսաների KYC տվյալների հիման վրա հարկային մարմինները կարողանում են օգտատերերի եկամուտները վերահսկել։ Հայաստանի դեպքում էլ կանխիկ գործարքներով հնարավոր է շրջանցել նման վերահսկողությունը, ինչը մեծացնում է պահանջարկը այս ուղու հանդեպ։

 

 

Հայաստանում առկա է բանկերի պահպանողական վերաբերմունք կրիպտոարժույթների նկատմամբ։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ օրինակներ, երբ բանկերը բացասաբար են արձագանքում հաճախորդների կրիպտո գործարքներին, երբեմն նույնիսկ արգելափակում են բանկային քարտերով կատարվող վճարումները կրիպտո բորսաներում։ Այդ պատճառով օգտատերերը հաճախ խուսափում են բանկային համակարգով կրիպտո գնելուց և դիմում են կանխիկ տարբերակներին։ Բացի այդ, շատերի համար կրիպտոյի ամբողջ իմաստը կենտրոնանում է առանց միջնորդների և բանկերի գործարքներ կատարելուն. կանխիկը այստեղ ծառայում է որպես կամուրջ՝ թույլ տալով անցնել դրամից թվային արժույթի առանց պաշտոնական ֆինանսական հետքի։

 

 

Չնայած Հայաստանում վերջին շրջանում ինֆլյացիան որոշակի կայունացում է ունեցել, շատ երկրներում բարձր գնաճը և ազգային արժույթի արժեզրկումը խթանում են բնակչության հետաքրքրությունը կրիպտոարժույթների հանդեպ՝ հատկապես stablecoin կոչվող կայուն արժույթների (օրինակ՝ USDT)։ Նման պայմաններում մարդիկ ցանկանում են իրենց խնայողությունները փոխարկել ավելի կայուն ակտիվների։ Եթե բանկային կարգավորումները խստացված են, կամ փոխանակման պաշտոնական հարթակներ սահմանափակ են, կանխիկով կրիպտո գնելն ու վաճառելն ավելի հասանելի տարբերակ է դառնում։ Օրինակ, աշխարհում հայտնի դեպքերից Նիգերիայում, երբ 2021 թվականին կենտրոնական բանկը արգելեց բանկերին սպասարկել կրիպտո գործարքներ, շատ արագ քաղաքացիները տեղափոխվեցին P2P (peer-to-peer) հարթակներ, և բանկային համակարգով իրականացվող ծավալները պարզապես տեղափոխվեցին անհատների միջև փոխանակումների դաշտ։ Այդ երկրում երիտասարդները գտան ուղիներ առևտրի համար՝ օգտագործելով Paxful, LocalBitcoins և այլ ծառայություններ, և նույնիսկ համատեղում էին կրիպտոն դրամական փոխանցումների ու առևտրի հետ։ Նման օրինակները ցույց են տալիս, որ երբ պաշտոնական ուղիները փակվում են կամ վստահություն չեն ներշնչում, ջուրը ինքն իրեն գտնում է իր ճանապարհը՝ ինչպես նշել է նիգերիացի բլոքչեյն խորհրդատուներից մեկը։

 

Արձագանք դեցենտրալիզացված ֆինանսներին (DeFi)։ Վերջին պատճառներից մեկը կրիպտոյի գրավչությունն է որպես նոր ֆինանսական էկոհամակարգի մուտք։ Շատ ներդրողների և տեխնոլոգիայով հետաքրքրվողների համար DeFi հարթակները, կրիպտո միջոցով ներդրումներ անելը, վարկավորման ու մարգինալ առևտրի հնարավորությունները ոգևորիչ են։ Հայաստանում ևս կա այդ հետաքրքրությունը, հատկապես երիտասարդության շրջանում։ Սակայն DeFi-ում մասնակցելու համար անհրաժեշտ է ունենալ կրիպտո ակտիվներ, որոնք սկզբում պետք է ձեռք բերել։ Եթե այդ գործընթացը բարդանում է բանկային ճանապարհով, ապա մարդիկ նախընտրում են ապավինել կանխիկ առքուվաճառքին՝ արագ ձեռք բերելով պահանջվող Bitcoin-ը կամ Ethereum-ը և հետո այն օգտագործելով առցանց դեցենտրալիզացված հարթակներում։ Այսինքն՝ կանխիկ գործարքները որոշների համար պարզապես տարանցիկ քայլ են դեպի ավելի լայն կրիպտո էկոհամակարգ, որտեղ արդեն կարող են ստեղծել էլեկտրոնային դրամապանակներ, մասնակցել smart contract-ներին, օգտվել փոխառության կամ եկամուտ ստանալու DeFi ծառայություններից և այլն։

 

 

Կանխիկով կրիպտո առքուվաճառքի հիմնական առավելությունը հենց վերոնշյալ ազատությունն ու արագությունն է։ Գործարքը կարելի է ավարտել հաշված րոպեների ընթացքում՝ առանց բանկային պրոցեսինգի ուշացումների, առանց փոխանցման միջնորդավճարների (եթե, օրինակ, հեռավոր երկրից ուղարկվեր), և հաճախ առանց անձնական տվյալներ բացահայտելու։ Շատերը նշում են, որ կանխիկ գործարքներով կրիպտո գնելը թույլ է տալիս շրջանցել նաև գուցե ոչ շահավետ փոխարժեքները և բանկերի սահմանած լիմիտները։ Օրինակ՝ Հայաստանում և տարածաշրջանում գործող որոշ փոխանակման կետեր հնարավորություն են տալիս վաճառել կամ գնել մեծ գումարների սահմաններում (տասնյակ միլիոնավոր դրամին համարժեք) առանց խիստ բյուրոկրատական գործընթացների։

 

Սա կարևոր է նաև այն ներդրողների համար, որոնք ցանկանում են արագ արձագանքել շուկայի տատանումներին. կանխիկ առևտուրը հաճախ ամենաօպերատիվ տարբերակն է։ Սակայն այս ամենի հետ մեկտեղ, կան նաև զգալի ռիսկեր։ Նախ, կանխիկ գործարքները ոչ պակաս խարդախությունների և հանցագործությունների ռիսկ են պարունակում։ Եթե գործարքն իրականացվում է անհատների միջև, հատկապես անծանոթ մարդկանց, առկա է խարդախության վտանգ, որ մյուս կողմը կարող է չփոխանցել խոստացված կրիպտոն անգամ կանխիկը ստանալուց հետո։ Կամ հակառակը՝ կրիպտոն ուղարկողը կարող է տուժել, եթե կանխիկ գումարը կեղծ լինի կամ վճարումից հետո հետ պահանջվի։ Նման վստահության հարցերը լուծելու համար հաճախ մարդիկ դիմում են հեղինակություն ունեցող փոխանակման կետերին կամ երրորդ կողմ գարանտ ծառայություններին։ Միևնույն ժամանակ, կանխիկ գործարքները կարող են անվտանգության խնդիր առաջացնել. մեծ գումարներով կանխիկի տեղափոխումը կամ պահումը ռիսկային է անձնական անվտանգության տեսանկյունից։

 

Շատ դեպքերում խորհուրդ է տրվում գործարքը կատարել փոխանակման կետի գրասենյակում կամ հասարակական, վերահսկվող վայրում, և օգտվել պաշտոնական հարթակների ծառայություններից, որոնք ապահովում են պահառուի (escrow) համակարգ, որում կրիպտոն պահվում է միջնորդի մոտ մինչև կողմերի փոխադարձ հաստատումները։ Բացի այդ, պետք չէ մոռանալ նաև, որ անանունությունը հարաբերական է. բլոքչեյն ցանցերում բոլոր գործարքները տեսանելի են, ու թեև դրանց հետևում անձի անուն չկա, վստահաբար գաղտնի չեն, եթե որևէ պահի կրիպտոն դուրս բերվի և փոխարկվի բանկային հաշվին կամ թղթադրամի։ Կանխիկ առքուվաճառքը պարզապես հետաձգում է այդ ճանաչելիությունը և դժվարացնում է կապը կոնկրետ անձի հետ, բայց ամբողջական անանունություն չի երաշխավորում։ Ինչպես նշում են փորձագետները, ոչ բոլոր կրիպտոարժույթներն են լիարժեք անանուն, և փորձառու հետաքննիչները կարող են որոշ դեպքերում քարտեզագրել գործարքները և գտնել սկզբնաղբյուրը։

 

 

Քանի որ կանխիկ գործարքների աճող տարածումը կարող է շրջանցել պետական հսկողությունը, կարգավորող մարմինները փորձում են դիմագրավել այս մարտահրավերին։ Հայաստանում 2024-25 թվականներին Կենտրոնական բանկը և կառավարությունը նախաձեռնել են օրենսդրական փոփոխություններ, որոնք ուղղված են կրիպտոարտարժույթի շուկայի կանոնակարգմանը։ Մասնավորապես, առաջարկվել է արգելել կրիպտոարժույթով վճարումները ապրանքների և ծառայությունների դիմաց կանխիկ ձևով՝ թույլատրելով միայն անկանխիկ, բանկային կամ էլեկտրոնային ճանապարհով իրականացվող վճարումներ։ Այսինքն՝ պետությունը ուզում է, որ բոլոր կրիպտո գործարքները «հոսեն» բանկային համակարգով, ինչը պարզաբար բխում է փողերի լվացման դեմ պայքարի և հարկային վերահսկողության նկատառումներից։ Բարձրաստիճան պաշտոնյաներից մեկը Հայաստանի կենտրոնական բանկից անգամ ձևակերպել է այս մոտեցումը որպես ֆինանսական հիգիենայի մեխանիզմ՝ կարևորելով, որ բանկերը նույնպես ներգրավվեն և թափանցիկությունը ավելանա։ Սակայն համայնքի և շուկայի որոշ մասնակիցներ մտավախություն ունեն, որ այսպիսի կտրուկ կարգավորումները կարող են հակառակ ազդեցություն ունենալ՝ պարզապես կրկնապատկելով փողոցի մակարդակով (օֆլայն) գործարքները և ստվերային շուկայի աճին նպաստելով։ Չէ՞ որ որքան շատ է սահմանափակվում պաշտոնական ուղին, այնքան մարդիկ ձգտում են այլընտրանքներ գտնել։ Armenia-ում արդեն իսկ հնարավոր էր տեսնել, որ բանկերի խիստ քաղաքականության պայմաններում ձևավորվել են արժութափոխանակման կետերի հատուկ ցանց, որտեղ մարդիկ առանց բանկային միջնորդների փոխանակում են դրամը կրիպտոարժույթի հետ։ Ոստիկանության և Քննչական կոմիտեի ներկայացուցիչները նշել էին, որ անձինք կարող են տեսականորեն շատ մեծ գումարներ անանուն կերպով փոխարկել կրիպտոexchange կետերի միջոցով՝ շրջանցելով բանկերը, ինչը բարդացնում է իրավապահների աշխատանքը։

 

Ահա այս պատճառով իրավապահ համակարգը նույնպես շահագրգռված է ոլորտը կարգավորել, որպեսզի խոշոր գործարքները տեսանելի լինեն, հարկերը՝ հավաքագրվեն, և հանցավոր օգտագործումները կանխվեն։ Համաշխարհային մակարդակում ևս տեսնում ենք բախում ազատ կրիպտոառևտրի և կարգավորողների միջև։ Շատ երկրներում, ինչպես օրինակ Չինաստանում, ուղիղ արգելք դրվեց կրիպտո փոխանակումների վրա, իսկ Միացյալ Նահանգներում հակառակը՝ բանկային համակարգը սկսում է աստիճանաբար ինտեգրել կրիպտո ծառայություններ՝ հուսալով, որ վերահսկողության ներքո պահի շուկան։ Իսկ Նիգերիայի օրինակը ցույց տվեց, որ կոշտ արգելքը կարող է բերել հակառակ արդյունքի, և վերջերս այդ երկրի իշխանությունները վերանայում են իրենց մոտեցումները՝ նույնիսկ փորձելով ստեղծել կենտրոնական բանկի թվային արժույթ և թեթևացնել P2P արգելքները։ Հայաստանում ընթացող քննարկումները դեռ շարունակվում են. 2024 թվականի Kryptոակտիվների մասին օրենքը փորձում է միատեսակ կանոններ սահմանել և ոլորտը լիցենզավորել։ Կանխիկ փոխանակումների հարցում պաշտոնական դիրքորոշումը կարծես խստանում է, բայց դեռևս մեծ ուշադրություն է դարձվում նաև այնպես անելուն, որ նորարարությունը չխեղդվի և երկիրը հետ չմնա գլոբալ տեխնոլոգիական զարգացումներից։ Գլոբալ միտումներ և Հայաստանի տեղը այդ պատկերում Կրիպտոարժույթների տարածման գլոբալ միտումները ցույց են տալիս, որ զարգացող և միջին եկամուտ ունեցող երկրներում կրիպտոյի ներթափանցումը հատկապես արագ է։ Chainalysis ընկերության 2024 թվականի գլոբալ ընդունելիության ինդեքսում, օրինակ, 2-րդ տեղում Նիգերիան է, 6-րդում՝ Ուկրաինան, 7-րդում՝ Ռուսաստանը, 11-րդում՝ Թուրքիան, 13-րդում՝ Վենեսուելան։ Այս երկրների շատերի համար ընդհանուր է տնտեսական անկայունությունը, բարձր ինֆլյացիան կամ միջազգային ֆինանսական սահմանափակումները, որոնք դրդում են բնակչությանը շրջանցելու ավանդական բանկային ուղիները և օգտվելու կրիպտոյի հնարավորություններից։ Türkiye-ի դեպքում, վերջին տարիներին լիրայի կտրուկ անկման ֆոնին, բնակիչները զանգվածաբար անցան USDT-ի և այլ stablecoin-ների, հաճախ նաև անփողանցիկ (կանխիկ) գործարքներով, որպեսզի պաշտպանեն իրենց խնայողությունները արժեզրկումից։ Վենեսուելայում հիպերինֆլյացիան խթանեց Bitcoin-ի օգտագործումը անգամ փոքր գնումների համար։ Նմանօրինակ շատ դեպքերում կրիպտոն դառնում է «փրկության օղակ», և երբ պաշտոնական ռեգուլյացիաները խստանում են, մարդիկ դիմում են peer-to-peer շփումների, անձնական փոխանակումների և կանխիկ սխեմաների։ Հայաստանում իրավիճակը դեռ վերահսկելի է, և շուկան՝ փոքր, սակայն գլոբալ միտումներից մենք նույնպես անմասն չենք։ UniCrypt-ի նման հարթակները, որոնք գործում են ոչ միայն Հայաստանում, այլև մի քանի այլ երկրներում, փաստում են, որ թեև կրիպտոշուկայի ընդհանուր թափանցիկությունը բարձրանում է, այդուհանդերձ շատ օգտատերեր գնահատում են offline փոխանակման հարմարավետությունն ու արագությունը։

 

Դա ոչ միայն տեղական երևույթ է. ամբողջ աշխարհի խոշոր քաղաքներում այսօր արդեն գործում են կրիպտոարժույթի փոխանակման ֆիզիկական կետեր, բանկոմատներ և OTC (over-the-counter) սրահներ, որտեղ կարելի է ներկայացնել կանխիկ դոլար, եվրո կամ այլ արժույթ և ստանալ թվային արժույթներ հաշված րոպեներում։ Կանխիկ գործարքների «բումը» մեր օրերում իր մեջ պարունակում է թե՛ նոր ֆինանսական հնարավորությունների ազատագրող երանգ, թե՛ ստվերային ռիսկեր։ Հայաստանում այս երևույթի զարգացումը մեղմելու կամ կարգավորելու ջանքերը դեռ նոր են սկսվում, և առաջիկա տարիները ցույց կտան, թե ինչպես կդասավորվի կրիպտոարժույթի ճանապարհը մեր երկրում։ Մի բան հստակ է՝ մինչ պետությունը քննում է նոր կանոններ հաստատելու հարցը, շուկան ինքն է թելադրում իր պահանջները. մարդիկ ուզում են արագ, հարմար և հնարավորինս ազատ գործարքներ, և եթե այդ պահանջարկը շարունակի աճել, ապա կարգավորողները կանգնելու են բարդ խնդրի առաջ՝ գտնել հավասարակշռություն նորարարության և անվտանգության միջև։

 

Ծանոթանալ կրիպտոփոխանակման հարթակի ծառայություններին կարող եք անցնելով հետևյալ հղումով՝ https://uni-crypt.com/

 

Աղբյուրներ և հղումներ

 

blog.upay.best UPay բլոգ (2024 թ.) – Հայաստանում կրիպտոարժույթի օգտագործման վիճակագրություն և աճի կանխատեսում։ cryptopolitan.com Cryptopolitan (2025 թ.)

 

– ՀՀ ֆինանսների նախարարի խոսքերն առ այն, որ կրիպտոարժույթների շրջանառության շարունակական աճը կարող է ռիսկեր ստեղծել ֆինանսական կայունության համար Հայաստանում։ vc.ru VC.ru (2024 թ.)

 

– Կանխիկով կրիպտո գնելու հիմնական առավելություններից մեկը անանունությունը լինելու մասին մանրամասներ։ reddit.com Reddit r/armenia (2022 թ.)

 

– Օգտատիրոջ դիտարկում, որ հայկական բանկերը խոչընդոտում են կրիպտո ներդրումներին, հաճախ արգելափակելով բանկային քարտերով գնումները։ spglobal.comspglobal.com S&P Global Market Intelligence (2022 թ.) – Նիգերիայում բանկային արգելքից հետո P2P հարթակներով փոխանակումների կտրուկ աճի մասին վերլուծություն։ evnreport.com EVN Report (2024 թ.)

 

– ՀՀ Քննչական կոմիտեի մտահոգությունը, որ կրիպտո արժույթի փոխանակման կետերով հնարավոր է մեծ գումարների անանուն շարժ, ինչը խոչընդոտում է իրավապահներին։ binance.com Binance/InvestCoin (2024 թ.) – Հայաստանի կառավարության ընդունած օրինագծի դրույթներ, որոնց համաձայն կրիպտոով վճարումները թույլատրվում են միայն անկանխիկ ձևով։ cryptopolitan.com Cryptopolitan (2025 թ.)

 

– «Ֆինանսական հիգիենայի» մեխանիզմ ներդնելու մասին՝ ՀՀ Կենտրոնական բանկի տեսանկյունից, ինչը ենթադրում է կրիպտո ընկերությունների հիմնադիրների ու կապիտալի ստուգումներ։ evnreport.com EVN Report (2024 թ.) – Հայաստանում առաջարկվող խստացված կարգավորումների շուրջ տեղական Web3 համայնքի և ստարտափների մտահոգությունները նորարարության սահմանափակման վերաբերյալ։ chainalysis.com Chainalysis Global Crypto Adoption Index (2024 թ.)

 

– Գլոբալ վարկանիշ, որտեղ մի շարք զարգացող երկրներ (Նիգերիա, Ուկրաինա, Ռուսաստան, Թուրքիա, Վենեսուելա և այլն) առաջատար տեղերում են կրիպտո ընդունման մակարդակով։